Όταν τα πράγματα κλείνουν, στην επόμενη ανοίγουν προς το φως
Γεννήθηκα στο Λεωνίδιο και μέχρι τα δεκαοκτώ μου έζησα εκεί, από πατέρα και μητέρα Λεωνιδιώτες, Τσάκωνες στην καταγωγή. Τσακώνικο αίμα δηλαδή! Μετά το σχολείο πέρασα στα ΤΕΦΑΑ και πήγα στην Αθήνα, αλλά από το δεύτερο έτος της σχολής μου ξανακατέβαινα συχνά στο Λεωνίδιο, γιατί φτιάξαμε τότε με τον δήμαρχο τον χορευτικό όμιλο κι ανέλαβα τη διδασκαλία των χορών. Πάντα είχα το «σαράκι», γι’ αυτό κι επέλεξα αργότερα να κάνω και το μεταπτυχιακό μου πάνω σε αυτό. Το ξεκίνησα το 2005, πάνω στην ανθρωπολογία και τη λαογραφία του χορού, κι είμαι τώρα υποψήφια διδάκτορας. Η μεταπτυχιακή μου διατριβή έχει θέμα τον τσακώνικο χορό και μάλιστα ο τίτλος της είναι «Τοπική κι εθνική ταυτότητα σε κίνηση: το παράδειγμα του τσακώνικου χορού».
Για τον τσακώνικο χορό μπορώ να μιλάω μέρες. Είναι βέβαια αρκετά γνωστός σε όλη την Ελλάδα, ειδικά μέσα από τη διδασκαλία του στα σχολεία, έφυγε πολύ από την τοπική περιοχή της Τσακωνιάς. Είναι ένας πολύ συγκεκριμένος χορός, τον αναγνωρίζεις πανελλαδικά, γιατί είναι μοναδικός. Ο τσακώνικος έχει συσχετιστεί με την αρχαία Ελλάδα και την περιοχή Τσακωνιά, από τον Άγιο Ανδρέα ως το Λεωνίδιο. Είναι μια πολύ ιδιαίτερη περιοχή, που κατοικείται από μια εθνοπολιτισμική ομάδα με μια πολιτισμική ιδιαιτερότητα, όπως τη γλώσσα τους και τα έθιμά τους, τα οποία πάνε μέσω της προφορικής ιστορίας από γενιά σε γενιά και διατηρούνται μέσα στον χρόνο σαν να μην περνάει πάνω τους η ιστορία.
Πώς είναι ο χορός… Φαντάσου χορευτές πιασμένους αγκαζέ, ο ένας δίπλα στον άλλον, σαν να είναι ένα σώμα όλοι και να κινούνται με την καθοδήγηση του πρώτου. Τα χέρια τους είναι πιασμένα αντίθετα, με το δεξί τους δεύτερου πάνω στο αριστερό χέρι του πρώτου, κι ο πρώτος καμιά φορά κρατάει τον δεύτερο και με μαντήλι, που του δίνει την ελευθερία να κάνει κινήσεις αυτοσχεδιασμού. Ο πρώτος μπορεί να είναι κι άντρας και γυναίκα κι οι χορευτές πρέπει να είναι πολλοί, γιατί αλλιώς δε βγαίνουν τα σχήματα του χορού, δε φαίνονται καλά δηλαδή. Γιατί ο τσακώνικος ξεκινάει με κυκλικό σχήμα αλλά κάνει σπειροειδή κουλουριάσματα, φιδίσιους σχηματισμούς ας πούμε. Αρχίζει και κλείνει–κλείνει, κλείνει δημιουργεί μια σπείρα, η σπείρα είναι ένα αρχαιολογικό μοτίβο πολύ έντονο που σημαίνει τη ζωή και το θάνατο, κι η σπείρα αυτή ανοίγει σιγά σιγά. Θυμίζει αν το δεις κι από πάνω σαν ένα φίδι που κουλουριάζει–κουλουριάζει και μετά αρχίζει και ξεκουλουριάζει, αυτό λοιπόν το σχήμα και γίνεται μετά ένας έντονος φιδίσιος κυματισμός που καταλήγει σε κύκλο. Ξεκινάει με αυτό το κλείνω–κλείνω, έρχονται όλοι πολύ κοντά, άλλα μετά ανοίγει κι ελευθερώνεται. Κι ο πρώτος ανοίγει τον κύκλο και μάλιστα, στο γρήγορο κομμάτι του χορού, έχεις την αίσθηση ότι βγαίνει στο φως! Είναι λάθος που μερικοί κάποιες φορές εμμένουν στη σπείρα και κλείνονται μέσα και δεν ανοίγουν, είναι σαν να κάνουν τον μισό χορό.
Από μουσική, όλος ο κόσμος ξέρει το «Σου ‘πα μάνα» που είναι τσακώνικος, αλλά αυτό είναι το τελευταίο τραγούδι που γράφτηκε γι’ αυτόν, περίπου το 1925. Τα πρώτα τραγούδια είναι το «Κινήσαν τα τσανόπουλα», είναι «Πάει στου Αη Λιά τη ράχη», είναι «Η μπιρμπιλομάτα από την Πόλη», είναι το «Σήμερις βγήκα να χαρώ», υπάρχουν βέβαια και δύο-τρία τραγούδια στην τσακώνικη διάλεκτο όπως το «Απατζά το Μαρασία». Επίσης, κάποιες φορές τον τραγουδούσαν μόνο με φωνή, χωρίς όργανα, και κάποιες άλλες με βιολί και σαντούρι.
Σε κάθε περίπτωση, τον τσακώνικο χορό δε θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε σαν ένα χορό του κεφιού και της διασκέδασης. Στην περιοχή ο χορός αυτός κλείνει τα γλέντια. Δηλαδή είναι ο τελευταίος χορός που χορεύεται από όλη την κοινότητα με μεγάλη μεγαλοπρέπεια κι ιερότητα, δημιουργώντας σε όλους μία συγκίνηση. Οι ντόπιοι τον χαρακτηρίζουν σε συνεντεύξεις που κατά καιρούς έχω πάρει ταπεινό, σοβαρό, λιτό, αυστηρό, συγκρατημένο, του δίνουνε κάποιους τέτοιους χαρακτηρισμούς. Και βέβαια οι πολλές φιγούρες είναι συνήθως αποδοκιμαστέες γιατί παραβιάζουν αυτόν τον κώδικα του αυστηρού και μυσταγωγικού χαρακτήρα του. Κάποτε μου είχε πει ένας πληροφορητής χαρακτηριστικά: «Εάν έκανες λάθος στο συρτό οι απ' έξω που καθόντουσαν δε σου έκαναν παρατήρηση. Αν έκανες λάθος στον τσακώνικο ή βήμα αλλιώτικο ή καμιά φορά κανείς το παρακάνει, εκεί πέρα σε παρατηρούσε, λέγοντας: "Μην τον νοθεύεις, μην τον χαλάς!"». Κι αυτό που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτό είναι η αρχαιοελληνική του καταγωγή.
Κάποιοι τον παρομοιάζουν με τον χορό Γέρανο που χόρεψε ο Θησέας στη Δήλο κι υποστηρίζουν ότι αναπαριστά την είσοδο και την έξοδο του Θησέα από τον Λαβύρινθο. Υπάρχουν όμως κι άλλες ερμηνευτικές εκδοχές, όπως ότι πρόκειται για κλειδωτό χορό του γάμου ή για Πυρρίχιο πολεμικό χορό, βλέποντας την κοντινή λαβή και το στήσιμο του χορού. Επίσης, άλλοι μελετητές λένε ότι πρόκειται για λατρευτικό χορό σε Απολλώνιο ρυθμό, σαν παιάνας που παριστάνει ορχηστρικά την πάλη του Απόλλωνα με τον Πύθωνα κι άλλοι τον κατατάσσουν σαν δίδυμο χορό των Καρυάτιδων.
Την εποχή που ήρθε ο Όθωνας στο Λεωνίδιο, οι Τσάκωνες μαζεύτηκαν και χόρεψαν σε μία ταράτσα τσακώνικο χορό αλλά με νεοελληνικά λόγια, δηλαδή δεν ήταν στα τσακώνικα. Κι αυτό μας προκαλεί εντύπωση, γιατί μέχρι τότε μιλούσαν στα τσακώνικα. Όταν θέλανε να κοινωνήσουν αυτό τον χορό, να τον επικοινωνήσουν με άλλους, σαφώς κι η γλώσσα ήταν η νεοελληνική.
Για εμάς, στην περιοχή μας, είναι μια ζώσα πραγματικότητα. Θα δεις να τον χορεύουμε στα βαφτίσια, στους γάμους, σε πανηγύρια, το Πάσχα. Είναι ένα στοιχείο παράδοσης που θέλουμε να δείξουμε στους ξένους και που μας διαφοροποιεί, λέει «αυτοί είμαστε»!
"Είναι ένα σύμβολο ενότητας, είναι ο «δικόνα μου» που λένε κι οι ντόπιοι. Πρέπει να το ζήσεις από κοντά για να καταλάβεις".
Θέλοντας να δείξουμε αυτήν την ταυτότητά μας, ξεκινήσαμε με το «Μελιτζάzz» την προσπάθειά μας να καταρρίψουμε το ρεκόρ Γκίνες, με τον πιο μεγάλο τσακώνικο. Με μεγάλη μου τιμή με επέλεξαν να είμαι η πρώτη. Δεν μπορώ να σας εξηγήσω τη συγκίνησή μου όταν χορέψαμε, δεν το περίμενα ούτε κι εγώ. Σηκώθηκαν πολλοί που ήταν εκεί στον χώρο και πιάστηκαν μαζί μας κι ήμασταν συγκινημένοι όλοι, βουρκωμένοι.
Κάθε φορά που ακούω τον τσακώνικο, το ίδιο πράγμα νιώθω, υπερηφανεύομαι, με πιάνει κόμπος στο λαιμό, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Τον έχω οδηγό να μου θυμίζει πώς όταν τα πράγματα «κλείνουν», στην επόμενη στροφή θα ανοίξουν πάλι προς το φως!
