Μία πολύχρωμη σύγκρουση πολιτισμών
Τι σημαίνει «πολιτισμένη» ζωή και τι είναι τελικά το «σωστό»; Η επαφή της Λιλής Φραγκάκη με τον τρόπο ζωής στην Γκάνα της Αφρικής θα αποκαλύψει μερικά εντυπωσιακά σημεία τριβής, αλλά και σύγκλισης πολιτισμών.
Βρέθηκα στην Αφρική, στην Γκάνα, σε μία δύσκολη περίοδο της ζωής μου. Για είκοσι χρόνια σχεδίαζα και κατασκεύαζα κοσμήματα και διακοσμητικά αντικείμενα, είχα τη δική μου δουλειά και ζούσα καλά. Αλλά η κρίση του 2010 με χτύπησε άσχημα κι αναγκάστηκα κι έκλεισα την επιχείρηση. Μη έχοντας τι να κάνω, αποδέχτηκα την πρόσκληση κάποιων φίλων μου να τους επισκεφτώ στην Αφρική και να περάσω λίγο χρόνο μαζί τους. Τελικά, έμεινα εκεί περίπου πέντε χρόνια.
Η πρώτη εντύπωση από τη χώρα όταν κατέβηκα από το αεροπλάνο, ένιωσα μια μυρωδιά καμμένου. Καίνε μαζικά σκουπίδια, καίνε και λάστιχα και στην ατμόσφαιρα πλανάται αυτή η μυρωδιά. Μετά, στον δρόμο για το σπίτι των φίλων μου, συνάντησα κι άλλες πολλές δυσάρεστες μυρωδιές: υπάρχουν ανοιχτοί υπόνομοι, παμπάλαιοι, υπάρχουν αποφάγια... Φτάσαμε τελικά σε ένα τεράστιο σπίτι, όπου θα έμενα μαζί με τη φίλη μου και τον άντρα της. Το σπίτι ήταν άσχημο σαν οικοδόμημα, αλλά τεράστιο, με μεγάλο κήπο. Το νοίκιαζε η εταιρεία που δούλευε o άντρας της φίλης μου.
Τις πρώτες μέρες της εγκατάστασής μου, όλα μου φαίνονταν έξω από την κουλτούρα μου, όλα με υπερέβαιναν. Σιγά-σιγά, μέρα με τη μέρα, άρχισα να παρατηρώ και να καταλαβαίνω πράγματα και να μπορώ να φερθώ ανάλογα. Κατάλαβα ότι με τους ντόπιους και τους ξένους, υπήρχαν κάποιες λεπτές ισορροπίες που έπρεπε να τηρούνται.
Στο σπίτι έμεναν μαζί και δύο οικογένειες Γκανέζων. Οι άντρες εργάζονταν για τους φίλους μου, ως σωφέρ και φύλακας. Εάν εγώ πήγαινα να ανοίξω μόνη μου την πόρτα και να βγω έξω, έχανα την εκτίμηση του φύλακα, γιατί φαινόταν πως του παίρνω τη δουλειά! Ούτε ο σωφέρ δεν άνοιγε την πόρτα μόνος του, έπρεπε να περιμένουμε με το αυτοκίνητο, να βγει ο φύλακας, να ανοίξει την πόρτα και να την ξανακλείσει, για να φύγουμε. Ούτε τις τσάντες με τα ψώνια, ούτε τις γυναικείες τσάντες μάς άφηναν να κουβαλήσουμε, ούτε τίποτα. Κόπιασα τρομερά για να μην χάσω το σεβασμό τους από πράγματα που εμένα μου φαινόνταν αυτονόητα. Κόπιασα πολύ για να εξακολουθήσω να είμαι η “madame”!
Εκτιμούσαν την αυστηρότητα, αλλά και συγχρόνως, τη γενναιοδωρία. Δηλαδή, τους πήγαινα σπόρους, έφερνα για να φυτέψουμε ντομάτες, πιπεριές, αγγούρια, μαϊντανό. Τους άφηνα να παίρνουν τρόφιμα που αγόραζα και να τα πουλάνε. Επειδή δεν ήθελα να κλέβουν, τους έλεγα: «Εγώ για το σπίτι χρειάζομαι αυτά, τα υπόλοιπα δικά σας». Σιγά-σιγά το εκτίμησαν αυτό και δεν τους πείραζαν οι «παρεκτροπές» μου, που πήγαινα και δεν περίμενα τον φύλακα να μου ανοίξει την πόρτα!
Μου έκανε εντύπωση από την αρχή ήταν το πόσο έντονες ήταν οι κοινωνικές διακρίσεις όχι μόνο μεταξύ ντόπιων και ξένων, αλλά και μεταξύ των Γκανέζων. Για παράδειγμα, ένας υπάλληλος στην τράπεζα συμπεριφερόταν υποτιμητικά στον σοφέρ ή στην υπηρέτρια. Αλλά την ίδια στιγμή, ήταν εντυπωσιακή η αλληλεγγύη μεταξύ τους. Όποιος είχε δύο πορτοκάλια, θα έδινε αμέσως το ένα σε κάποιον που δεν είχε να φάει.
Θυμάμαι μία μέρα που είχαμε πάει σε μία, ας πούμε, τουριστική παραλία. Στη μία μεριά της παραλίας μαζευόντουσαν οι ψαράδες και πουλούσαν στους εμπόρους. Όταν λέω εμπόρους, μη φανταστείς τίποτα σπουδαίο, παράγκες είχαν που μαγείρευαν και πουλούσαν ψάρι. Στην άκρη, λοιπόν, της ομήγυρης στεκότανε μία κυρία με ένα καλάθι και δεν έδειχνε καμία τάση να ψωνίσει. Προφανώς, δεν είχε λεφτά. Βλέπω λοιπόν κάποια στιγμή έναν άνθρωπο που ερχόταν με το καλάθι του γεμάτο ψάρια κι όπως περνούσε από μπροστά της, της ρίχνει δύο ψαράκια στο καλάθι. Αυτό επαναλήφθηκε τουλάχιστον δέκα φορές, με άλλους ανθρώπους. Όταν η γυναίκα μάζεψε αρκετά, έκανε μεταβολή κι έφυγε. Όλοι ήξεραν ότι η γυναίκα δεν είχε χρήματα να αγοράσει και να ταΐσει την οικογένειά της και τη βοηθούσαν.
Ξεκίνησα να εργάζομαι σε ένα σχολείο. Έκανα ένα εργαστήριο κι ασχολήθηκα με αυτό που ήξερα, το κόσμημα, δηλαδή. Στην Γκάνα υπάρχει μεγάλη παράδοση στις χάντρες από την εποχή του δουλεμπορίου, ενώ η χώρα είναι κι εξαγωγέας χρυσού. Μάθαινα, λοιπόν, στους μαθητές πώς να συνδέουν τις χάντρες μεταξύ τους, πώς να φτιάχνουν ένα κολιέ, πώς να φτιάχνουν ένα βραχιόλι. Επιδόθηκα περισσότερο σε αυτό που λέμε macrame, δηλαδή το πλέξιμο της χάντρας με κλωστές ή σπάγκους ή δέρμα, για να είναι πιο κοντά στην κουλτούρα τους. Μέχρι τότε έκαναν κάτι μπιχλιμπιδάκια με κινέζικες, πλαστικές χάντρες, ενώ έχουν δικές τους καταπληκτικές, γυάλινες, από κομμάτια γυαλιού και τα επεξεργάζονται με τον ήλιο, με φούρνους από χώμα.
Επίσης, βοηθούσα τα παιδιά να φάνε, να πλυθούν κλπ. Τα κρατάγαμε από το πρωί μέχρι το απόγευμα. Αυτό βοηθούσε πολύ τις οικογένειες, γιατί η μέση οικογένεια των Γκανέζων έχει κατά μέσο όρο πέντε παιδιά, το λιγότερο τρία, το περισσότερο δέκα. Κι ακριβώς επειδή η κάθε οικογένεια έχει πάρα πολλά παιδιά, συχνά δεν μπορεί να τα θρέψει. Το τραγικό είναι ότι υπάρχει μια τακτική να πωλούν κάποια παιδιά στις φυτείες κακάο, γιατί η Γκάνα είναι από τις μεγαλύτερους παραγωγούς κακάο στον κόσμο. Από το σχολείο είχαμε χάσει πέντε-έξι παιδιά έτσι. Αυτά τα παιδιά, συνήθως δεν τα ξαναβλέπαμε. Και συνήθως δε μεγαλώνουν κιόλας, γιατί ζουν σε άθλιες συνθήκες. Αυτό ήτανε ανατριχιαστικό.
Επίσης, αν τα παιδιά αρρωστήσουν τα αφήνουνε να γίνουν καλά, αλλιώς πεθαίνουν κι αυτό θεωρείται φυσιολογικό. Αν δεν μπορέσει ο τζούτζου ας πούμε, ο μάγος, ο πρακτικός, να τα γιάνει, τα αφήνουν έτσι. Αυτό με σόκαρε πάρα πολύ. Από τη άλλη μεριά, υπάρχει μία μικρή τάξη μεσοαστών κι αστών θα έλεγα, η οποίοι δεν κάνουν πολλά παιδιά, δύο-τρία το πολύ, κι αυτά πάνε στα σχολεία, κάνουνε σπουδές, πάνε στο εξωτερικό, έχουν περίθαλψη, φροντίδα... Είναι τραγικές και τεράστιες οι αντιθέσεις, αλλά όλα αυτά είναι αποδεκτά.
“Κατάλαβα πως η Γκάνα είναι μία πάρα πολύ ασφαλής χώρα.”
Σταμάτησα να χρησιμοποιώ τον σωφέρ, γιατί μπορούσα να πάω παντού μόνη μου, βράδυ ή πρωί, σε παζάρια, σε νυχτερινά κέντρα. Δεν ένιωθες ποτέ πως κινδυνεύεις. Το πολύ-πολύ να κινδύνευες να σου πάρουν το πορτοφόλι, αλλά όχι με βιαιότητα.
Τα παζάρια ήταν καταπληκτική εμπειρία. Από τον δρόμο μπορείς να αγοράσεις τα πάντα. Το πιο καταπληκτικό ήταν το πώς κουβαλάνε οι γυναίκες τα πράγματα πάνω στο κεφάλι τους. Φαντάσου μια τεράστια πυραμίδα σε ένα ταψί μεγάλο, μια πυραμίδα τεράστια από φιστίκια. Όταν θέλεις να αγοράσεις φιστίκια, η γυναίκα κάνει μία καταπληκτική κίνηση, κατεβάζει το ταψί απ’ το κεφάλι της, βγάζει τα φιστίκια που θα σου δώσει, χωρίς να πειραχτεί καθόλου η υπόλοιπη πυραμίδα. Με τον ίδιο τρόπο πουλάνε ακόμα κι αυγά βραστά.
Το νερό από τις πηγές δεν το πίνουνε, είναι μολυσμένο. Όταν βρίσκεσαι στον δρόμο, ο καλύτερος τρόπος για ξεδιψάσεις άφοβα, είναι οι καρύδες. Υπάρχουν καρότσια με χιλιάδες καρύδες πάνω, σταματάς με το αυτοκίνητο και λες: «Σπάσε μου δύο καρύδες να τις βάλω μέσα στο θερμός, να έχω το νερό που χρειάζομαι όλη την ημέρα». Θέλω να πω πάντως, πως οι άνθρωποι είναι πολύ καθαροί. Τα σώματα τους, τα ρούχα τους, είναι πεντακάθαρα. Τα πλένουν όλα στο χέρι και τέτοια άσπρα σεντόνια, τέτοια άσπρα πουκάμισα, δεν έχω ξαναδεί ποτέ.
Οι άντρες στη χώρα, ακόμα κι αν δεν έχουν όμορφο πρόσωπο, έχουν όλοι καταπληκτικό σώμα, χωρίς να γυμνάζονται. Οι άντρες, όχι τόσο οι γυναίκες. Για τις γυναίκες, το πρότυπο ομορφιάς είναι να είσαι παχιά. Αλλιώς θεωρούνται ότι πεινάνε κι ο σύζυγος έχει πρόβλημα με το σόι της νύφης, ότι δεν την ταΐζει. Βλέπεις, ας πούμε, κοριτσάκια δεκαπέντε-δεκαέξι χρονών τετράπαχα και φοράνε κάτι πολύ κοντά shorts, κάτι το στομάχι έξω να κάνει πέντε δίπλες, ας πούμε, κι αυτή θεωρείται καλλονή. Εγώ που είμαι ευτραφής, με θεωρούσαν αδύνατη.
Είχα θαυμαστές εκεί, όλοι οι Ευρωπαίοι έχουμε θαυμαστές, γιατί έχουμε λευκό δέρμα. Ο Γκανέζος θεωρεί τιμή του να συνοδεύει μια λευκή, πόσο δε μάλλον να έχει και σχέση μαζί της. Δίνει πρεστίζ. Βέβαια, για αυτούς είσαι την καλύτερη περίπτωση ένα εισιτήριο για να φύγουν από τη χώρα, στη χειρότερη κάποιος που μπορείς να τους βγάλεις για φαγητό, που και μ’ αυτό είναι ευχαριστημένοι. Και μετά είναι δικοί σου, όποια κι αν είναι η ηλικία σου, όποια κι αν είναι η κατάστασή σου, όποιο κι αν είναι το πρόσωπό σου, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Σου φέρονται σαν να είσαι η ωραιότερη γυναίκα του κόσμου. Κι είναι κάτι πολύ εύκολο. Παίρνεις ένα ταξί για να πας μια διαδρομή και σε ρωτάει αμέσως ο οδηγός: «Είσαι παντρεμένη;» «Όχι». «Θες να γίνουμε φίλοι;» Τελείωσε. Θέλει φυσικά λίγη προσοχή, δηλαδή είναι πολύ εύκολο να βρεις σύντροφο, αλλά εσύ οφείλεις να είσαι προσεκτική. Θέλει μια προσοχή.
Αναγκάστηκα να φύγω, γιατί η εταιρία που εργαζόταν ο φίλος μου έκλεισε το γραφείο στην Γκάνα και για μένα ήταν αδύνατο να μείνω εκεί μόνη μου, οικονομικά αδύνατο. Γιατί τα ενοίκια είναι πάρα πολύ υψηλά, θες στην καλύτερη 700 δολάρια το μήνα για ένα διαμερισματάκι και 1500 τον χρόνο για μία άδεια παραμονής.
Ήτανε μια εμπειρία ζωής για μένα, γιατί ήρθα σε επαφή με μία εντελώς διαφορετική κουλτούρα, εντελώς διαφορετική κατανόηση αξιών, προσώπων, πραγμάτων. Άνοιξε το μυαλό μου. Ήταν από τις σημαντικότερες εμπειρίες της ζωής μου η Αφρική και τη νοσταλγώ. Συνήθιζα να λέω από τότε ότι είναι δεύτερη πατρίδα μου, τόσο πολύ είχε μπει μέσα μου. Δε με ξένιζαν πια τα φαγητά τους, οι τρόποι τους, τα ρούχα τους, τα φορούσα κι εγώ. Τους κατανοούσα ακόμα κι όταν έβλεπα ότι με έχει κοροϊδέψει κάποιος, με έχει κλέψει. Το καταλάβαινα, χαμογελούσα. Δε συμβαίνει σε όλους τους δυτικούς αυτό, που πάμε εκεί. Γιατί ήρθα σε επαφή και με Έλληνες που δεν τους είχε ακουμπήσει τίποτα σχεδόν, υπήρχε μόνο περιφρόνηση: «Είναι απολίτιστοι», έλεγαν. Δεν είναι έτσι. Έχουν πολιτισμό, έχουν τον δικό τους πολιτισμό. Αν ανοίξεις τα μάτια σου να τον γνωρίσεις.
