Όταν η πίστη οδηγεί στην πυροβασία
Ένας «αρχιανεστενάρης» περιγράφει τις καταβολές και την τελετουργία του ιδιαίτερου αυτού εθίμου.
Ονομάζομαι Σωτήρης Γκαϊντατζής και ζω στον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης. Ο πατέρας μου ήταν πρόσφυγας από τη βόρεια Ανατολική Ρωμυλία, από το χωριό Κωστί.
Στο Κωστί υπήρχε η εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης. Κάποια στιγμή αυτή η εκκλησία πήρε φωτιά. Τότε οι πιστοί άκουσαν φωνές να τους καλούν μέσα, για να σώσουν τις εικόνες. Μπήκαν μες στην εκκλησία, πήραν τις εικόνες και βγήκαν με αυτές, χωρίς να καούν ούτε οι πιστοί, ούτε οι εικόνες. Αυτός ο μύθος αναφέρεται στο έθιμο αυτό, στα Αναστενάρια.
Το έθιμο το έφεραν οι Έλληνες πρόσφυγες, όταν ήρθανε από τα αναστενάρικα χωριά, τα οποία σήμερα ανήκουν στη Βουλγαρία. Στην αρχή, η τέλεση του εθίμου γινόταν κρυφά, γιατί δε ξέρανε κατά πόσο θα γινόταν αποδεκτό από την τοπική κοινωνία. Το ίδιο συνέβαινε κι όταν ήρθαν οι Γερμανοί, οι οποίοι πάλι το απαγόρευαν. Ωστόσο, στα συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα, απ' ότι έχω ακούσει από τους γονείς μου και παλαιότερους, το έθιμο αναβίωνε μέσα στα σπίτια, δηλαδή βγάζανε κάρβουνα από τα τζάκια και πυροβατούσαν μέσα στο σπίτι.
Οι γονείς μου ήταν αναστενάρηδες κι η μητέρα μου και ο πατέρας μου. Από μικρό παιδί είμαι δίπλα στα κάρβουνα, δίπλα στη φωτιά. Τότε ένιωθα ένα φόβο, λόγω ηλικίας, μέχρι που ήρθε η ώρα και πάτησα. Εγώ πυροβάτησα, μπήκα πρώτη φορά στη φωτιά, όταν ήμουν είκοσι πέντε ετών.
Νιώθεις τη δύναμη και μπαίνεις. Δηλαδή, δε νιώθεις τον κίνδυνο, δε νιώθεις τη φωτιά. Δε νιώθεις ότι πας στην φωτιά, σε πυρακτωμένα κάρβουνα. Δεν υφίσταται φόβος! Νιώθεις μια ώθηση και μπαίνεις μέσα στη φωτιά! Η ονομασία Αναστενάρια προέρχεται από το μεγάλο το εικόνισμα, το Αναστενάρι.
Τα Αναστενάρια εκφράζουν την πίστη προς τη θρησκεία. Οι αναστενάρηδες πατάνε πάνω στα κάρβουνα, βάζοντας για προσάναμμα την πίστη τους μέσα στη φωτιά. Κατά κάποιον τρόπο, επικοινωνούν πνευματικά με τα εικονίσματα. Όταν μαζεύονται κι αναβιώνει το έθιμο, χορεύουν όλοι μαζί, χορεύουνε με τα εικονίσματα, χορεύουνε με τα «αμανέτια», δηλαδή με τα κόκκινα μαντήλια, τα «αναστενάρικα», που είναι ισοδύναμα με το εικόνισμα. Μιας και δεν υπάρχουν αρκετά εικονίσματα για να παίρνουν όλοι, οι παλαιότεροι παίρνουν τα εικονίσματα κι οι νεότεροι ακολουθούν με τα μαντήλια.
Στα Αναστενάρια υπάρχουν τρία μουσικά όργανα, το νταούλι, το οποίο παλιά λεγόταν «ντεχαρές», η τρίχορδη θρακιώτικη λύρα κι η γκάιντα. Στους ρυθμούς της λύρας, του νταουλιού και της γκάιντας χορεύουν και προετοιμάζονται τα Αναστενάρια.
Μαζευόμαστε εδώ στο κονάκι, χαιρετιόμαστε μεταξύ μας, αρχίζουμε χορεύουμε, κάνουμε κάποιο διάλειμμα, ξαναχορεύουμε. Αυτό επαναλαμβάνεται μέχρι κάποια στιγμή να πάμε να ανάψουμε τη φωτιά. Ακολουθεί μια πομπή με τρεις λαμπάδες μπροστά, με το θυμιατό, με ένα μαντήλι του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης. Πάμε ανάβουμε τη φωτιά, επιστρέφουμε, συνεχίζουμε να χορεύουμε μπροστά στα εικονίσματα μέχρι αυτά τα ξύλα να γίνουν κάρβουνα -να είναι έτοιμη η φωτιά- και μετά να ξεκινήσουμε να πάμε να περπατήσουμε.
Ο κόσμος επικεντρώνεται κυρίως στην πυροβασία, αλλά η ουσία του εθίμου δε βρίσκεται στην πυροβασία, η ουσία του εθίμου είναι στην πίστη, στη θρησκεία. Το βασικό είναι η επικοινωνία του πιστού με τις «Χάρες» και τους «Παππούδες», όπως αποκαλούμε τα εικονίσματα, ώστε να φτάσει στο σημείο να μπορεί κανείς να πυροβατήσει.
Τη «Χάρη» την παίρνει κανείς από τα εικονίσματα. Εμείς δε μπορούμε να προσδιορίσουμε απο πριν, αν κάποιος θα πατήσει ή όχι. Άλλωστε δεν είμαστε σίγουροι ούτε για τον εαυτό μας.
"Όταν ξεκινάμε να πάμε στη φωτιά, κανένας δε ξέρει αν θα πατήσει και πόσο θα πατήσει."
Αυτό που έμαθα εγώ από τον παππού και τον πατέρα μου και το τηρώ και το συνεχίζω, είναι ότι αναστενάρης δεν είναι μόνο αυτός που πυροβατεί. Αναστενάρηδες είναι όλοι όσοι συμμετέχουν κι όλοι όσοι βοηθάνε στην τέλεση του εθίμου με οποιονδήποτε τρόπο. Αναστενάρισσα είναι κι η μαγείρισσα. Αναστενάρισσα είναι κι η καθαρίστρια. Αναστενάρης είναι κι αυτός που θα μας δώσει τα ξύλα να γίνει το έθιμο. Μπορεί η πυροβασία να τραβά τη δημοσιότητα ή το θαυμασμό του κόσμου, αλλά δεν είναι μόνο αυτοί αναστενάρηδες. Είναι όλοι όσοι πλαισιώνουν την αναβίωση του εθίμου.
Τις ημέρες που αναβιώνει το έθιμο, όταν τελειώσει η πυροβασία, στρώνουμε εδώ πέρα κάποια υφαντά και καθόμαστε όλοι κάτω και τρώμε. Είναι το φαΐ που το έχει ετοιμάσει η μαγείρισσα. Είναι τα πράγματα που φέρνει ο καθένας, όταν έρχεται για το έθιμο. Άλλος θα φέρει γλυκά. Άλλος θα φέρει μια πίτα που έχει κάνει.
Εκεί είναι ευπρόσδεκτος όποιος θέλει να καθίσει να φάει μαζί μας. Εγώ σταυρώνω τα εικονίσματα τρεις φορές και θυμιάζουμε τον κόσμο. Θυμιατίζουμε μετά τα φαγητά και μετά αρχίζουν να κόβουν το ψωμί, ένα πρόσφορο, το οποίο το σταυρώνουν, -ο πιο παλιός, ένας από τους παλιούς- και μετά αρχίζουν και μοιράζουν τα φαγητά.
Όποιος μείνει στο φαγητό θα πρέπει να μείνει μέχρι το τέλος και να ακολουθήσει τη διαδικασία του πλυσίματος των χεριών, για να αποχωρήσει. Το νερό θα πρέπει μετά να πεταχτεί σε λουλούδια και τα υπολείμματα από τα φαγητά δεν πρέπει να πεταχτούν σε υπονόμους ή κάπου αλλού όπου υπάρχουν ακαθαρσίες, αλλά σε έναν χώρο πιο καθαρό.
Αναστενάρης δεν είσαι μόνο όταν αναβιώνεις το έθιμο. Αναστενάρης είσαι στην καθημερινότητά σου. Είναι τρόπος ζωής. Η αγάπη, η πίστη, ο σεβασμός, η ταπεινότητα πρέπει να εκδηλώνονται καθημερινά και προς τον συνάνθρωπό σου και να εκφράζονται σαν τρόπος ζωής από εσένα! Όπως η πίστη σου δίνει τη δύναμη να πατήσεις τη φωτιά, η πίστη σε καθοδηγεί και πώς να συμπεριφέρεσαι κάθε μέρα στη ζωή σου.
Ο πατέρας μου, μέσα στο κονάκι του “Συλλόγου Αναστενάρια Λαγκαδά”, τον οποίο με πολύ κόπο και μόχθο το δημιούργησε από μόνος του -σε σημείο να κουβαλάει τούβλα στην πλάτη του για να χτίσει αυτό το κονάκι- έλεγε: «Από δω μέσα δεν μπορείς να διώξεις κανέναν. Ακόμη και αν έρθει κάποιο άτομο με το οποίο είσαι σε αντιπαράθεση ή έχεις κάποιο πρόβλημα, δε μπορείς να το διώξεις μέσα από το κονάκι. Το κονάκι δεν το ιδιωτικοποιείσαι, το υπηρετείς και αυτός ο άνθρωπος που θα έρθει, θα έρθει να ανάψει ένα κεράκι για τα εικονίσματα. Θα τον αφήσεις. Θα τον δεχτείς όπως όλα τα άτομα».
Τα Αναστενάρια είναι σαν μια οικογένεια. Όπως σε κάθε οικογένεια, έτσι και στα Αναστενάρια, το έθιμο το πλαισιώνουν ηθικές αξίες και αρχές. Προσπαθούμε να τα διαφυλάσσουμε σαν κόρη οφθαλμού, γιατί είναι η ρίζα μας, είναι η ταυτότητά μας, είναι η προέλευση μας, είναι το εγώ μας.
