ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ
ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ
Περιγραφή
Στα μέσα στου 16ου αιώνα ο ζωγράφος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, που αργότερα θα γινόταν γνωστός ως Ελ Γκρέκο, ζωγραφίζει στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη μια εικόνα της Παναγίας. Ακολουθούν πόλεμοι, επαναστάσεις, σφαγές και διωγμοί, η εικόνα διασχίζει το Αιγαίο και κανείς πια δε γνωρίζει τον δημιουργό της. Μέχρι ένα πρωινό του 1983, στην Ερμούπολη της Σύρου.
Φίλτρα
Συντελεστές
Έρευνα
- Ζουστίν Αρβανίτη
Αφήγηση
- Κώστας Κοντός
Δημιουργία Podcast
- Μάγια Φιλιπποπούλου
Σχεδιασμός Ήχου
- Νικόλας Κωνσταντίνου
Επεξεργασία Ήχου
- Μίνωας Κουτεντάκης
Σκηνοθεσία Βίντεο
- Βαγγέλης Τζαννής
Το 1562 με ‘64, 16ο αιώνα, ο Θεοτοκόπουλος τη ζωγράφισε την εικόνα αυτή, στην Κρήτη. Πριν φύγει να πάει στην Ιταλία.
Την εποχή εκείνη υπήρχε το εμπόριο μεταξύ Κρήτης και Ψαρών και κάποιος πλούσιος μεγαλοέμπορας Ψαριανός την παρήγγειλε στον Θεοτοκόπουλο. Νεαρός τότε, έπαιρνε παραγγελίες να συγκεντρώσει χρήματα, να πάει στο εξωτερικό. Και μετά, μόνιμα εγκαταστάθηκε στην Ισπανία, στο Τολέδο.
Η εικόνα αυτή, τριακόσια ολόκληρα χρόνια βρίσκεται στο νησί, στα Ψαρά, 1500-1800. Ξεσπάει η Επανάστασις. Οι Τούρκοι, απ’ ό,τι γνωρίζουμε, καταστρέφουν τα πάντα στα Ψαρά. Καημένοι Ψαριανοί, ό,τι μπορούσαν να σώσουνε από πλευράς κειμηλίων, το έφεραν εδώ στο νησί, στη Σύρο. Αλλά το σημαντικό και το συγκινητικό είναι κι οι ίδιοι οι Ψαριανοί δε γνώριζαν τι θησαυρό κουβαλούσαν μαζί τους, γιατί λόγω του χρόνου η εικόνα είχε μαυρίσει.
1826 με ‘29, οι πρόσφυγες οι Ψαριανοί έχτισαν τον ναό αυτό. Από τα Ψαρά, το αντικείμενό τους που γνώριζαν καλά να φτιάχνουν ήτανε βάρκες, καΐκια και καράβια. Δεν ξέραν ούτε από εκκλησίες, ούτε από σπίτια. Γι’ αυτό, εάν υπήρχε δυνατότητα να αναποδογυρίσουμε τον ναό μέσα απ’ την ψευδοροφή, συμβολίζει ένα καράβι. Κι αυτό θα το διαπιστώσουμε και στο γυναικωνίτη μας, ο οποίος ναι μεν φαίνεται τεχνοτροπία μπαρόκ, στην ουσία όμως, είναι κουπαστή ενός καραβιού. Με μια ιδιομορφία, ότι στο μέσον εικονίζεται ο Θεός.
Η εικόνα του μεγάλου μας ζωγράφου, του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, του γνωστού «Ελ Γκρέκο», ήτανε εδώ, μέσα στον ναό μας, έξω στον πρόναο, δεξιά, σ’ ένα παλιό εικονοστάσι, εκατόν πενήντα ολόκληρα χρόνια. Και το μόνο που μπορούσε κάποιος να ξεχωρίσει από όλη την εικόνα ήταν το σώμα της Παναγίας μας, το φωτοστέφανο και του Χριστού, το οποίο είχαν επενδύσει με ασήμι. Και λέγανε ότι η εικόνα παρουσιάζει την Κοίμηση της Παναγίας. Από εκεί και πέρα, δε γνώριζε απολύτως κανείς τίποτε.
Τον Μάρτιο μήνα του 1983 κι αξέχαστη μέρα, Καθαρά Δευτέρα το πρωί, κάνει μία επίσκεψη από τα Ψαρά ο αρχαιολόγος μας κύριος Γεώργιος Μαστορόπουλος, με καταγωγή από Νάξο. Ήρθε μ’ έναν αδελφικό μου φίλο ιερέα, τον πατέρα Γεώργιο τον Ζάχαρη.
Μου λέει: «Παπα-Κώστα μου, από ‘δώ να σου συστήσω τον κουμπάρο μου, τον κύριο Μαστορόπουλο τον Γιώργο. Είναι αρχαιολόγος στο επάγγελμα, παιδί ιερέως, και θέλει να κάνει μια έρευνα στις εικόνες εδώ του ναού. Θα του επιτρέψεις;»
«Παπα-Γιώργη μου», λέω, «πολύ ευχαρίστως, με μεγάλη χαρά κι ευχαρίστηση. Αφού τον έφερες εσύ, ό,τι θέλει, θα τον εξυπηρετήσουμε».
Πράγματι, έφυγε ο πατήρ Γεώργιος, μείναμε οι δυο μας με τον κύριο Μαστορόπουλο. Αρχίζει σιγά-σιγά να βλέπει τις εικόνες του ναού. Μόλις φτάνει στη συγκεκριμένη για την οποία μιλάμε, θυμάμαι, έκατσε αρκετή ώρα πάνω της, την κοίταγε, την ξανακοίταγε… Όπου κάποια στιγμή μού λέει: «Παπα-Κώστα μου, σε παρακαλώ, μου βγάζεις την εικόνα αυτή απ’ το πλαίσιο για να τη δω κάπως καλύτερα;» Θυμάμαι, ήταν μέσα σε ένα τζαμί με μια σειρά από τάματα. «Κύριε Μαστορόπουλε, ευχαρίστως». Την πήραμε και την πήγαμε στο κλίτος δεξιά, της Πλατυτέρας μας.
Εγώ του την ακούμπησα σε κάποια στασίδια κι έφυγα από κοντά του. Τον άφησα ελεύθερα να κάνει τη δουλειά του, όπως ήξερε εκείνος. Θυμάμαι, πέρασαν δυο ώρες. Κάποια στιγμή, έρχεται με αγκαλιάζει… πώς κλαίει ένα μωρό παιδί με αναφιλητά; Λέγοντάς μου: «Παπα-Κώστα μου, το ξέρεις ότι μες στον ναό σας έχετε έναν θησαυρό;»
Τι είχε συμβεί; Ακριβώς όπως βλέπουμε την εικόνα, στο κάτω μέρος, στο μέσον ακριβώς, ανακάλυψε την υπογραφή του, που λέει «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας». Τι σημαίνει ο «δείξας;» Είναι με έψιλον-γιώτα απ’ το ρήμα «δείκνυμι», «φανερώνω». Δηλαδή, είναι ο καλλιτέχνης που μας την παρουσίασε, που μας τη φανέρωσε.
Υπουργός Πολιτισμού το 1983 ήταν η Μελίνα η Μερκούρη. Η οποία στο άκουσμα, όταν πήγε ο κύριος Μαστορόπουλος και της το ανέφερε, θυμάμαι, μέσα σε μία εβδομάδα, μετά από αλλεπάλληλα τηλεφωνήματα, ένα μεσημεράκι, μας στέλνει δυο υπαλλήλους της. Τους περιμένει τορπιλικό στην παραλία μας και με μεγάλη μυστικότητα την παίρνουν και την πάνε στην Αθήνα, στο Βυζαντινό Μουσείο.
Κι εκεί πλέον ειδικός συντηρητής, συγκεκριμένα ο κύριος Σταύρος Μπαλτογιάννης, την καθάριζε δυόμισι χρόνια! Κάθε μέρα ένα κομματάκι, χιλιοστό-χιλιοστό, για να μην την καταστρέψει. Κι όχι μόνο αυτό, είχαν φέρει κι ειδικό μηχάνημα απ’ το εξωτερικό για εδώ, τις επιφάνειες που είναι με φύλλο χρυσού. Καταλαβαίνουμε, μιλάμε για ένα έργο αμυθήτου αξίας. Τα έργα αυτά δεν κοστολογούνται.
Οι ειδικοί λένε ότι την έκανε μεταξύ δεκαεννέα κι είκοσι δύο ετών και μάλιστα το έργο αυτό αποδεικνύει ότι όταν έφυγε απ’ την Κρήτη να πάει Ιταλία-Ισπανία ήδη ήτανε μαΐστορας της βυζαντινής τέχνης. Δηλαδή, ολοκληρωμένος ζωγράφος.
Έκτοτε το Υπουργείο Πολιτισμού σχεδόν κάθε χρόνο, πάντα με την άδεια φυσικά του Μητροπολίτη μας, θα την πάρει απ’ τον ναό σε διάφορες εκθέσεις: έχει γυρίσει όλη την Ευρώπη, δύο φορές έχει πάει στο Βυζαντινό Μουσείο, στην Κύπρο, δύο φορές έχει πάει στις Ηνωμένες Πολιτείες, πήγε στην Ισπανία, πήγε στο Τολέδο…
Όπου και να πάει η εικόνα, το σπίτι της είναι εδώ, στη Σύρο μας, στην Παναγία των Ψαριανών. Κι ο παπα-Κώστας, όσο θέλει ο Θεός κι η Παναγία, να είναι εδώ να την προσέχει, όχι σαν τα μάτια του… και καλύτερα!