ΣΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΒΛΕΜΜΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ
ΣΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΒΛΕΜΜΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ
Περιγραφή
Ο Δημήτρης Μεσσίνης ανάρτησε μια φωτογραφία από την πολιορκία του Σαράγιεβο, όταν δέχτηκε τηλεφώνημα από τη γυναίκα που αναγνώρισε τον εαυτό της να αποχαιρετά για τελευταία φορά τον πατέρα της. Οι τραγικές ιστορίες πίσω από τις διάσημες φωτογραφίες του Έλληνα φωτορεπόρτερ από τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας.
Φίλτρα
Συντελεστές
Έρευνα
- Φωτούλα Παπανδρέου
Αφήγηση
- Δημήτρης Μεσσίνης
Δημιουργία Podcast
- Μάγια Φιλιπποπούλου
Σχεδιασμός Ήχου
- Δημήτρης Παλαιογιάννης
Επεξεργασία Ήχου
- Δημήτρης Παπαδάκης
Φωτογραφία
- Δημήτρης Μεσσίνης
Το 1991, είχε αρχίσει ο Πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας. Το ’92 που πέφτει ο πόλεμος στη Βοσνία και γίνεται κι η πολιορκία του Σαράγιεβο, τον Απρίλιο του ’92, με εντάσσουν σε μία ομάδα η οποία κάλυπτε αυτό το θέμα. Με κάλεσαν να πάω απ’ το Παρίσι, απ’ το Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων να πάω να πάρω αλεξίσφαιρα γιλέκα, κράνη κτλ. και για μένα και για τους άλλους που ήταν εκεί. Με βάζουν σε ένα αεροπλάνο στρατιωτικό, γαλλικό και φτάνουμε στο Ζάγκρεμπ, στην Κροατία.
Η κατάσταση είναι εμπόλεμος, γενικά. Δεν είναι τα αεροδρόμια που ξέρεις. Και μάλιστα, θυμάμαι, με παρατάνε στη μέση της πίστας, γιατί πήγε να πάρει κάτι τραυματίες. Πέταξαν κι εμένα εκεί με τα πράγματά μου. Και μετά με ένα άλλο στρατιωτικό έφτασα στο Σαράγιεβο.
Για να σου δώσω να καταλάβεις, το Σαράγιεβο είναι μια πόλη σε μια κοιλάδα μέσα, μια πόλη μακρόστενη, απ’ το αεροδρόμιο, που δεν έχει λόφους, κι όσο που μπαίνει μέσα, μπαίνει ανάμεσα σε βουνά και λόφους. Όλο το κομμάτι του βουνού, δηλαδή το πρανές, αυτό το κατείχαν οι Σέρβοι πολιορκητές. Και μέσα στην πόλη υπήρχανε οι μουσουλμάνοι οι Βόσνιοι κι οι Κροάτες οι Βόσνιοι. Οι Σερβοβόσνιοι ήταν πολιορκητές απ’ έξω.
Η κεντρική λεωφόρος του Σαράγιεβο, περνάει στη μέση αυτής της μακρόστενης πόλης είναι η «λεωφόρος των ελεύθερων σκοπευτών». Χτυπούσανε αδιάκριτα: πεζό, μακριά με τη διόπτρα, μπαμ, άμα σε πετύχαινε. Παιδί, γυναίκα, γέρο δεν είχε σημασία. Αφού οι πιο πολλές διασταυρώσεις του Σαράγιεβο του βόρειου, προς το βουνό, τις είχανε κλείσει με διπλή σειρά κοντέινερ για να μπορεί να περνάει ο κόσμος πιο ασφαλής, να μην τον βλέπουν οι ελεύθεροι σκοπευτές και ρίχνουνε.
Κι εμείς οι φωτοδημοσιογράφοι είχαμε επικηρυχτεί από τους sniper επάνω, τους ελευθέρους σκοπευτές, εκατόν πενήντα μάρκα το κεφάλι άμα «φάνε» έναν από εμάς. Πολλοί έχουν σκοτωθεί συνάδελφοι. Το δικό μας το αυτοκίνητο που είχαμε στο γραφείο με 150-160 χιλιόμετρα για να μη μας προλαβαίνει ο σκοπευτής. Δηλαδή, μέχρι να σε βάλει στο σκόπευτρο, όπως πήγαινες γρήγορα, απ’ τη μία πολυκατοικία βρισκόσουν πίσω απ’ την άλλη, σε έχανε, μετά ξανά. Είχε τέσσερις σφαίρες πίσω, στο πορτμπαγκάζ.
Οι άνθρωποι μέσα ήταν εγκλωβισμένοι. Δεν είχαν να φάνε. Προσπαθούσε ο Ο.Η.Ε. να τους δώσει, να τους μοιράσει τρόφιμα. Κόψαν το νερό. Ανατινάξανε οι πολιορκητές τις αντλίες ύδρευσης της πόλης. Θυμάμαι τον Δεκέμβριο μήνα, αρχές Δεκεμβρίου έγινε αυτό, θυμάμαι ψάχναμε νερό να εμφανίσουμε τα φιλμ. Πηγαίναμε μέσα στα πάρκα που ήταν λακκούβες, βάζαμε ένα μαντήλι για να βγάλουμε, να μην πάρει χώματα και με ένα ποτηράκι γεμίζαμε το μπουκάλι να το πάμε πάνω, να ανακατέψουμε τα χημικά, να το ζεστάνουμε για να εμφανίσουμε.
1996, Φεβρουάριο. Η Άμελα, λοιπόν, ένα πολύ συμπαθητικό κορίτσι, τη βλέπαμε, ερχόταν στο γραφείο κτλ. ήτανε από την Ίλιτζα. Είκοσι πέντε χρονών ήταν το κορίτσι.
Η Ίλιτζα είναι ένα προάστιο μετά το αεροδρόμιο, ένα απ’ αυτά που είχαν καταλάβει οι Σερβοβόσνιοι στην πολιορκία κι είχαν διώξει τους μουσουλμάνους κατοίκους και τους Κροάτες από μέσα κι εποικήσαν και τα σπίτια τους. Βάλαν έποικους μέσα.
Έρχεται μια μέρα, μου λέει: «Με ειδοποίησε η γειτόνισσά μου στην Ίλιτζα» —Σερβίδα μεν, αλλά όχι έποικος. Ήταν μόνιμη. Ήταν φίλοι, γείτονες. Αυτοί οι άνθρωποι συνυπήρχανε πριν—μου λέει: «Με ειδοποίησε», λέει, «η γειτόνισσα ότι έφυγαν οι έποικοι απ’ το σπίτι κι είναι άδειο. Θα με πας;» Εγώ ως ξένος κι ανταποκριτής κυκλοφορούσαμε παντού, δε μας ενοχλούσαν εμάς . Τη βάζω μες στο Land Rover πάμε. Φτάνουμε έξω απ’ το σπίτι.
Ένα διώροφο ήτανε. «Τσαπ», να βγαίνει κι η γειτόνισσα, αυτή που την πήρε τηλέφωνο. Αγκαλιάστηκαν, φιλήθηκαν. Βλέπεις, η Σερβίδα με την… αγκαλιές, φιλιά. Και πάει να μπει προς το σπίτι η Άμελα, που το βλέπω από μακριά και λέω: «Ωχ!» Βλέπω ότι δεν έχει πόρτα και κούφωμα η πόρτα, το σπίτι. Λέω μέσα μου: «Εδώ έγινε πλιάτσικο».
Μπαίνουμε μέσα. Το σπίτι όταν φύγαν αυτοί τα αφήσαν όλα. Τα ρούχα τους είχαν αφήσει, τα έπιπλα όλα. Το βλέπω άδειο. Δεν υπήρχε ούτε ένα έπιπλο. Όπως μπαίνω μέσα αριστερά ήταν το σαλόνι. Κοιτάω. Είχαν ξηλώσει το παρκέ από κάτω. Το πήρανε. Κοιτάω στους τοίχους. Δεν έχει διακόπτες, δεν έχει πρίζες. Τα ‘χαν τραβήξει όλα. Τα ‘χαν ξηλώσει. Αυτή ακόμα σαστισμένη, κοίταζε έτσι μέσα. Περπατούσε. Είκοσι πέντε χρονών ήταν η Άμελα τότε, σου λέω.
Ανεβαίνουμε πάνω που είναι τα δωμάτια. Βλέπω πεταμένο κάτω έναν αρκούδο απ’ τα παιχνίδια παλιό, έλειπε κι ένα πόδι κιόλας. Λέει: «Ήταν δικό μου», λέει, «όταν ήμουνα μωρό». Της λέω: «Αυτό το είδες;» Γυρνάει και σαστίζει έτσι όταν βλέπει. Ήτανε στον τοίχο, ακριβώς απέναντι από τη σκάλα, όπως ανέβαινες, δηλαδή, δεν μπορούσες να μην το δεις. Ένα κάδρο περίπου 30x40. Μέσα είχε μια οικογενειακή φωτογραφία: ο μπαμπάς, η μαμά, η Άμελα, μικρό κοριτσάκι κι ο μικρός της αδερφός, ήταν πιο μικρό ακόμα.
Τη βλέπει και σαστίζει και γουρλώνει τα μάτια της και μου κάνει μια… μου βάζει τα χέρια εδώ στο στόμα. Είχε με μαχαίρι, και μάλιστα αιχμηρό, μυτερό μαχαίρι, με οριζόντιες κινήσεις, είχαν ξυθεί τα πρόσωπα όλα, είχαν εξαφανιστεί. Και μετά στο κάθε άτομο από πάνω, στο σώμα του από πάνω προς τα κάτω μία μαχαιριά που το χαράκωνε. Ήταν στρατιωτικό μαχαίρι, μεγάλο. Είχανε, δηλαδή, χαράξει κάθετα το κάθε άτομο και του είχανε ξύσει, είχαν εξαφανίσει και το πρόσωπό του.
Ανατριχιαστικό κι είναι ένα μήνυμα ακραίου εθνικισμού. Εγώ έπαθα σοκ όταν το είδα. Δεν μπορούσε καν να κλάψει. Φαντάσου πόσο… τι αυτό είχε. Όπου παίρνουμε τον αρκούδο, παίρνουμε κι αυτό και πάμε να φύγουμε. Και πήγαμε στο γραφείο μετά και πήγε μέσα, χάθηκε πίσω, έκλαιγε…
Το ξενοδοχείο που μέναμε, το Holiday Inn, το οποίο ήταν κι η μια πλευρά του κατεστραμμένη απ’ τα πυρά, πάνω απ’ το βουνό, κατοικούνταν μόνο οι τρεις πλευρές. Η μπροστινή δεν… Είχε γίνει θερινή. Δεν υπήρχε τίποτα.
Πίσω απ’ το ξενοδοχείο θα έφευγε ένα κομβόι με γυναικόπαιδα. Κι ήταν σε συμφωνία ο Ο.Η.Ε. με τους πολιορκητές τους Σέρβους. Γι’ αυτό φεύγανε μόνο γυναικόπαιδα. Δεν άφηναν τους άντρες να φύγουνε. Πάω κι είχε κόσμο… πολύ κλάμα, ξέρεις, χωρίζαν οικογένειες, πολλή θλίψη, έτσι, έβλεπες τα αυτά και μπαίναν οι μάνες με τα παιδιά μες στα λεωφορεία και χαιρετούσαν οι μπαμπάδες απ’ έξω.
Άλλοι πήγαιναν κοντά, βάζαν χέρι στο τζάμι, χέρι το παιδί από μέσα, άλλοι από μακριά. Και τράβηξα φωτογραφίες κι έστειλα αρκετές, θυμάμαι. Ήτανε πάρα πολύ δυνατές. Μία μητέρα που κάθεται μες στο πούλμαν. Κοιτάει έτσι θλιμμένη προς τα έξω. Είναι κρεμασμένα τα ρούχα, το μπουφάν της και το μπουφάν της κόρης. Κι έχει την κορούλα της τριών χρονών στην αγκαλιά, η οποία με το χέρι χαιρετά τον μπαμπά της και κλαίει. Ο μπαμπάς της, ο μπαμπάς της ήταν ακριβώς δίπλα μου.
Λοιπόν, φεύγουν οι φωτογραφίες, φεύγουν οι άνθρωποι, έκτοτε πήγα τρεις-τέσσερις φορές, ήρθε η βάρδια μου, όπου ήμουν κι αυτός που κάλυψε το τέλος της πολιορκίας, το ‘96.
Ερχόμαστε το λοιπόν, εγώ συνεχίζω και δουλεύω. Βγαίνω στη σύνταξη πριν μερικά χρόνια κι έχω μία τάση τις παλιές αγαπημένες μου φωτογραφίες να τις ανεβάζω στο Facebook κατά καιρούς. Και μια μέρα ανεβάζω τη φωτογραφία της μικρής μετά από είκοσι εννιά χρόνια, τον Ιούνιο φέτος του ‘21.
Δυο μέρες μετά, μια μέρα μετά, δε θυμάμαι, μου ‘ρχεται ένα μήνυμα απ’ το Instagram και λέει: «Ω! Αυτή είμαι εγώ με τη μαμά μου!» Λέω: «Μάλλον με δουλεύουνε», λέω. «Κάποιος έχει όρεξη να με δουλέψει». Χτυπάω από περιέργεια να δω ποιος το έγραψε και βλέπω ότι είναι μια γυναίκα τριάντα και, αλλά είναι copy-paste το πρόσωπο της μικρής! Λέω: «Δεν είναι δυνατόν!» λέω. Κι αρχίζω και της γράφω, της απαντάω και μου απαντάει. Και μιλάμε και λέω ποιος είμαι και μου λέει ποια είναι. Και κλαίει. Λέω: «Γιατί κλαις, παιδάκι μου;» λέω. Λέει: «Γιατί τώρα συνειδητοποιώ ότι αυτό το κλαμένο βλέμμα που έχω είναι το τελευταίο βλέμμα στον πατέρα μου». Ο πατέρας της σκοτώθηκε μετά από έξι μήνες. Και δεν τον ξαναείδε ποτέ.
Παίρνω τηλέφωνο τον τότε συνεργάτη μου, ο Φεχίμ Ντεμίρ. Του λέω: «Φεχίμ, μια χάρη». Του στέλνω τη φωτογραφία της μικρής. Λέω: «Τύπωσέ την και δώσε τη φωτογραφία εκ μέρους μου». Όπερ κι εγένετο. Κι όσο… Τους έδωσε τη φωτογραφία, ο Φεχίμ τραβήχτηκε. Αυτές είχαν πέσει με τα μούτρα πάνω και κλαίγανε κι ο Φεχίμ φωτογράφιζε. Και μία απ’ τις φωτογραφίες βλέπεις ότι είναι η μάνα και κόρη και την έχουν μπροστά κι η μάνα χαϊδεύει το κορμί της κόρης της, στην εικόνα. Έπεσε πάρα πολύ κλάμα ρε, αλλά κλάμα πραγματικά, απελευθερωτικό.
Ο εθνικισμός είναι πάρα πολύ κακό πράγμα. Ο εθνικισμός υπάρχει παντού. Είναι να παινεύεσαι για πράγματα που δεν έκανες εσύ και να μισείς ανθρώπους που δε γνώρισες ποτέ, κατάλαβες; Αυτό σημαίνει εθνικισμός. Δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα απ’ τον εθνικισμό.